Dode zielen

De dode zielen of de lotgevallen van Tchitchikow nemen – in zekere zin – in de Russische literatuur een gelijke plaats in als de Don Qijote in de Spaanse. Evenals Cervantes is Gogol een rasverteller; beiden beschikken over een superieure humor, die voor geen enkel uiterste van dwaasheid en verdwazing terugschrikt. Zowel Gogol als Cervantes stellen zich niet tevreden met een rustig genieten van hun begaafdheid, zij willen een maatschappij schilderen, en haar een spiegel voorhouden waarin zij met schrik zichzelf herkent. Deze opzet is zo verwezen met hun werk, dat zij nergens uitdrukkelijk vernoemd behoeft te worden. De Tchitchikow van dit verhaal is niet beter of slechter dan een ander. Hij houdt er niet van om met werken zijn geld te verdienen, als hij het op een andere wijze vinden kan. Wie zal het hem kwalijk nemen? Toch zeker niet de zwetsende ambtenaren, met hun domme schepsels van vrouwen; en evenmin de gierige, stompzinnige landbezitters, als varkens wroetend in hun ongeriefelijke, smerige huizen. Laat ze een prooi worden van de sluwe plannetjes van een bedrieger, ze verdienen immers niet beter? Het is een modderige wereld waarin Tchitchikow rondrijdt in zijn troïka, en toch – dit is Gogols unieke gave – is er geen somberheid en geen haat. Er is maar een schampje zonlicht nodig over deze algemene kleinzieligheid, en de wereld is weer mooi en jong. De dode zielen is een machtig boek, niet omdat het kwaad dat erin beschreven staat zo indrukwekkend is – integendeel; maar omdat de schrijver bij alle eentonige kleinheid die hij beschrijft het geloof in de mens niet verliest.